प्रतापराव गुजर पुण्यतिथी

महाशिवरात्रीच्या दिवशी सरनोबत प्रतापराव गुजर धारातीर्थी पडले होते.
त्यांच्या पवित्र स्मृतीस आमचा मानाचा मुजरा.

आपल्याला माहित आहे का?
छत्रपती राजारामांच्या आरमाराचे सर-सुभेदार सिधोजी गुजर यांचे वडील सरनोबत प्रतापराव गुजर होते.

मुंबईचा पोवाडा

ई. सन १७९० च्या आसपास मल्हारी नावाचा दक्षिणेतील एक मराठा शाहीर मुंबईत आला. मुंबईचे वैभव पाहून याच्या कवीमनावर फार परिणाम झाला, आणि याने दख्खनी बोलीत चार कडव्यांची एक सुंदर लावणी तयार केली.

या लावणीचं कवन खुद्द गवर्नर साहेबांसमोर करण्यात आलं. मुंबईचं इतकं सुंदर आणि विस्तृत वर्णन ऐकून त्यांनी मल्हारी शाहीरास ३०० रु बक्षीस म्हणून दिले. पण देताना शाहीरास परत आपल्या गावी जाण्यास सांगितले. हेतू असा होता की हे विस्तृत वर्णन इंग्रजांच्या शत्रूंच्या, म्हणजेच फ्रेंच आणि मराठे यांच्या, कानी पडू नये.

आपल्यासाठी यां लावणीतील आरमाराच्या वर्णनाचा उतारा इथे देत आहे.

बावडीकुं बंब बांधकर पाणी भेजवता जहाजोमें ||
हजारो आरमार खडी देखत तमासा बंदरमें ||
कांटेसे तोफा चढाकर उतार लेते किल्लेमें ||
पहाडसारिखे जहाज बनाते कारखाना गोदीमें ||
सो हत्तीसें काम ना हुवे सो एक आदमीने करना ||
उसमेंसें जहाज निकल कर बडे पानीमे ले जाना ||२||

मुंबई शहर गुलजार मुंबादेवी है ठिकाणा ||
इंग्रजकी साहेबी चलता उप्पर किल्ला नमुना ||
अजब तऱ्होंका टापु मुंबई जरा है दखनमें ||
शिव शंकर पैगंबर देव रहेते है ते बसतीमें ||

- मुंबईचा पोवाडा. शाहीर मल्हारी. लेखन साल अंदाजे ई. सन १७९०.

Naval officer's sword, Bombay Marine

Naval officer's sword, Bombay Marine
आरमारी अधिकाऱ्याची तलवार, बॉम्बे मरीन

Flintlock pistol, Bombay Marine

Flintlock pistol, Bombay Marine, 1778.
गारगोटीवाली पिस्तुल, बॉम्बे मरीन, १७७८

Swords of Dhulap family

Swords of Dhulap family. - धुळप परिवाराच्या तलवारी.

A Distinguished naval family, which has also produced three famous Admirals. Once these swords struck fear on coast and sea alike, now rusting away.
आरमारी घराण्यांमध्ये एक नावाजलेलं नाव. या धुळप घराण्याने मराठेशाहीला तीन मातब्बर आरमारी सुभेदार दिले. एकेकाळी कोंकण आणि दर्या गाजवणाऱ्या या तलवारी, आज गंजत पडल्या आहेत.

छायाचित्र साभार व हक्क : श्री महेंद्र गोवेकर
https://picasaweb.google.com/106128858951118862412/DhulapWada?noredirect=1

Kolaba sea fort - जंजिरे कोलाबा

Kolaba sea fort - जंजिरे कोलाबा

Naval HQ of Marathas.
मराठा आरमाराचे मुख्यालय.

Official Portrait of Chh. Shivaji

Official Portrait of Chh. Shivaji & the Artist G. Kamble
शिवछत्रपतींचे सरकारमान्य अधिकृत चित्र आणि त्याचे चित्रकार जि. कांबळे 

तारीख व तिथी. जुलियन आणि ग्रेगोरियन.

आपल्याला माहित आहे का?

ज्या कॅलेंडर प्रमाणे शिवजयंती १९ फेब ला येते, ते कॅलेंडर सध्या अस्तित्वातचं नाही आहे.

आपण सगळे सध्या ग्रेगोरियन कॅलेंडर वापरतो आणि त्याप्रमाणे १ मार्च ही शिवजयंतीची तारीख ठरते.

खालील कोष्टकात, महाराजांशी संबंधित काही तारखांच्या सुधारणा देत आहे. 

Cannons at Kulaba fort

Cannons at Kulaba fort
जंजिरे कुलाब्यावरील तोफा

Siddi/Habshi - 2 सिद्दी/हबशी - २

कालच्या सिद्दी/हबशी पोस्टबाबत अजून एक प्रश्न विचारला गेला आहे.
"दोन - तीनशे वर्षांपूर्वी जे हबशी महाराष्ट्रात होते त्यांचे पुढे काय झाले? पेशवाईत आणि नंतर हाबश्यांचे काय झाले ? आत्ता त्यांचे वंशज महाराष्ट्रात कोठे आहेत ? काय करतात ? वाचायला नक्की आवडेल" - भूषण विश्वनाथ

उत्तर:

कोंकणातील हबशी/सिद्दी यांचे वंशज हल्ली आहेत की नाही याबद्दल मी सांगू शकत नाही. जंजिऱ्याच्या सिद्दीचे वंशज आजही मुरुड शहरात आपल्या वाड्यात राहतात.
गुजरात आणि उत्तर कर्नाटकात हबशांचे वंशज अजूनही आहेत. यांच्यात सुद्धा हिंदू हबशी आणि मुसलमान हबशी असे प्रकार दिसतात. आदिवासी सारखं जगणं आणि गावातच राहणं यांना आवडतं.

शिवकाळात गुलाम विकत घेणाऱ्या आदिलशाही आणि क़ुतुबशाही ही दख्खनी राज्ये होती. या उलट, मुघल हे स्थानिक मनसबदारांच्या बळावर उभारलेली राजवट होती. त्यामुळे मुघलांना कधी गुलामांची खास गरज भासली नाही.
१६८६-८७ मध्ये, औरंजेबाने आदिलशाही आणि क़ुतुबशाही नष्ट केली, आणि २०० वर्षांपासून चालत आलेला हा गुलाम विकत घेण्याचा प्रकार एकदमच थांबला. भविष्यात याची पुनरावृत्ती झालीच नाही.
यामुळे, पेशवेकाळात सिद्दीच्या आरमारात आणि फौजेत बहुतांशी स्थानिक कोळी, आगरी, आणि भंडारी यांचा भरणा जास्त असे. खुद्द बाजीराव पेशवेंना मुरुड पर्यंत येण्याचा गुप्त मार्ग दाखवणारा सिद्दीचा फितूर सरदार शेखजी, हा सुद्धा एक बाटलेला कोळी होता.
नाना फडणीसच्या काळात जंजिरा संस्थानाची विभागणी झाली. ती याप्रकारे...
१. जंजिरा संस्थान. हे मूळ कोंकणातील संस्थान
२. सचिन संस्थान. हे गुजरात मध्ये आहे. (हा प्रांत १६७०-७१ साली औरंगजेबाने सिद्दी संबूळ याला आरमारासाठी दिला होता.)

याविषयावर काही चांगले संदर्भ ग्रंथ:
African elites in India: Habshi Amarat
- Kenneth X. Robbins, John McLeod
http://books.google.co.in/books?id=qBduAAAAMAAJ

India in Africa, Africa in India: Indian Ocean Cosmopolitanisms
-John C. Hawley
http://books.google.co.in/books?id=QMmu7gN8EwUC

The African Diaspora in the Indian Ocean
-Shihan de S. Jayasuriya, Richard Pankhurst
http://books.google.co.in/books?id=mdpcgy_aopwC 

Siddi/Habshi 2 - सिद्दी/हबशी २

कालच्या सिद्दी/हबशी पोस्टबाबत अजून एक प्रश्न विचारला गेला आहे.

"दोन - तीनशे वर्षांपूर्वी जे हबशी महाराष्ट्रात होते त्यांचे पुढे काय झाले? पेशवाईत आणि नंतर हाबश्यांचे काय झाले ? आत्ता त्यांचे वंशज महाराष्ट्रात कोठे आहेत ? काय करतात ? वाचायला नक्की आवडेल" - भूषण विश्वनाथ

उत्तर:

कोंकणातील हबशी/सिद्दी यांचे वंशज हल्ली आहेत की नाही याबद्दल मी सांगू शकत नाही. जंजिऱ्याच्या सिद्दीचे वंशज आजही मुरुड शहरात आपल्या वाड्यात राहतात.

गुजरात आणि उत्तर कर्नाटकात हबशांचे वंशज अजूनही आहेत. यांच्यात सुद्धा हिंदू हबशी आणि मुसलमान हबशी असे प्रकार दिसतात. आदिवासी सारखं जगणं आणि गावातच राहणं यांना आवडतं.

शिवकाळात गुलाम विकत घेणाऱ्या आदिलशाही आणि क़ुतुबशाही ही दख्खनी राज्ये होती. या उलट, मुघल हे स्थानिक मनसबदारांच्या बळावर उभारलेली राजवट होती. त्यामुळे मुघलांना कधी गुलामांची खास गरज भासली नाही.

१६८६-८७ मध्ये, औरंजेबाने आदिलशाही आणि क़ुतुबशाही नष्ट केली, आणि २०० वर्षांपासून चालत आलेला हा गुलाम विकत घेण्याचा प्रकार एकदमच थांबला. भविष्यात याची पुनरावृत्ती झालीच नाही.

यामुळे, पेशवेकाळात सिद्दीच्या आरमारात आणि फौजेत बहुतांशी स्थानिक कोळी, आगरी, आणि भंडारी यांचा भरणा जास्त असे. खुद्द बाजीराव पेशवेंना मुरुड पर्यंत येण्याचा गुप्त मार्ग दाखवणारा सिद्दीचा फितूर सरदार शेखजी, हा सुद्धा एक बाटलेला कोळी होता.

नाना फडणीसच्या काळात जंजिरा संस्थानाची विभागणी झाली. ती याप्रकारे...

१. जंजिरा संस्थान. हे मूळ कोंकणातील संस्थान

२. सचिन संस्थान. हे गुजरात मध्ये आहे. (हा प्रांत १६७०-७१ साली औरंगजेबाने सिद्दी संबूळ याला आरमारासाठी दिला होता.)

याविषयावर काही चांगले संदर्भ ग्रंथ:

African elites in India: Habshi Amarat

- Kenneth X. Robbins, John McLeod

http://books.google.co.in/books?id=qBduAAAAMAAJ

India in Africa, Africa in India: Indian Ocean Cosmopolitanisms

-John C. Hawley

http://books.google.co.in/books?id=QMmu7gN8EwUC

The African Diaspora in the Indian Ocean

-Shihan de S. Jayasuriya, Richard Pankhurst

http://books.google.co.in/books?id=mdpcgy_aopwC

Angre Gate - आंग्रे दरवाजा.

Angre Gate म्हणजेच आंग्रे दरवाजा.

मुंबई येथील नौसेना मुख्यालयात जाण्याचे प्रवेशद्वार.

Entrance to Indian Navy HQ, Mumbai.

Siddi/Habshi - सिद्दी/हबशी

श्री अमित बर्वे यांनी विचारलेला प्रश्न.

"सिद्धी आणि हबशी एकच कि वेगवेगळे.?"

उत्तर:

सिद्दी आणि हबशी या दोन्ही शब्दांचे अर्थ वेगवेगळे होते. पण कालांतराने या डोंघांचे अर्थ एकच झाले आहे. 

आज ज्या देशाला Ethiopia म्हणून ओळखले जाते, त्याला पूर्वी अरबी लोक "अल-हबश" म्हणत. आणि तिथे राहणाऱ्यांना "अल-हबसाह".

या "अल-हबश"चे इंग्रजांनी पुढे Abyssinia करून टाकले. तर मराठीत "हबसाण" झाले. आणि हबसाणात राहणारा तो हबशी. कालांतराने हबशीचा अर्थ आफ्रिकन झाला.

भारतातील मुसलमान राजवटींना सत्ता टिकवण्यासाठी भारतीय गुलामांवर टिकून राहणे धोक्याचे वाटत. म्हणून हबसाण आणि शेजारच्या सोमालिया येथून मुद्दाम या लोकांना पकडून, कैद करून, बाटवून गुलाम बाजारांत विकले जाई. अशाच बाजारातून हे भारतात आणत. याच गुलाम हबशीना आपण "सिद्दी" म्हणून ओळखतो.

सिद्दी हा शब्द अरबी "अल-सय्यीद" मधून आलेला आहे. "अल-सय्यीद" म्हणजे मालक. यातूनच "सय्यीदी" (इंग्रजीतील "My Lord" सारखं) हा संबोधनपर शब्द निघतो. हे गुलाम सतत आपल्या मालकाला "सय्यीदी" म्हणून हाक मारी म्हणून त्यांना लोकं "सय्यीदी" म्हणू लागले. आणि त्याचेच पुढे सिद्दी झाले.

सोबत जोडलेल्या नकाशात हबसाण/Ethiopia (भगवा) आणि सोमालिया (लाल) यांची जागा दर्शवली आहे. हेच आजच्या सिद्दींचे मूळ स्थान.

Siddi Sailors - सिद्दी खलाशी

Siddi Sailors - सिद्दी खलाशी

Dr. Bhau Daji Lad Museum

Dr. Bhau Daji Lad Museum

There is a very beautiful collection of model ships at the Dr. Bhau Daji Lad Museum at Byculla, Mumbai.
The museum is dedicated to, and showcases, 18th and 19th century Mumbai.

Tip: Make sure you have 2-3 hours on hand while visiting.

Compass - होकायंत्र

Compass - होकायंत्र

An Indian compass from late 18th or early 19th century. When closed, it takes the shape of a Mango fruit.

Instead of a compass rose it has a Tortoise, mounted on a pin, which shows the direction.

Other than science the Compass played an important role in the religious life of Indians.

Many Hindu rituals need to be executed with specific directions clearly plotted and marked; while Muslims used it to determine the direction of Mecca, for their Namaaz.